İsrail’i ilk kez bir kibutzda genç bir gönüllü olarak tatmıştım ve 25 yıl sonra ülkenin en yenisinde kalmak için geri dönüyordum: Kibbutz Lotan. Bu küçük, tarımsal kolektifler (adı İbranice’de “toplanma” anlamına geliyor) 20. Yüzyılın başında Yahudi göçmenler ve yerleşimciler için komünal, eşitlikçi bir yaşam ve çalışma biçimi olarak kuruldu. Bugün İsrail’in dört bir yanına dağılmış 270 civarında bu tür topluluk bulunmaktadır.
Kibbutz sisteminin amaçları zaman içinde gelişti ve yeni İsrail devletinin sınırlarının oluşturulmasında rol oynamaya başladı. 1930’ların sonlarında bu toplulukların birçoğu Negev ve diğer çöl bölgelerinde, gelecekteki bir Yahudi devletine dahil edileceğini umdukları topraklara sahip çıkmaya çalışmak için kuruldu. Bir zamanlar verimsiz olan toprakları işleyen bu topluluklar, 1960’larda İsrail’in öncülüğünü yaptığı ve artık tüm dünyada kullanılan damla sulama teknolojisi gibi ilerlemelerle ülkenin büyük beğeni toplayan tarım endüstrisinin gelişmesine de yardımcı oldular. Su koruma sistemlerinden haşere kontrolündeki yeniliklere kadar, kibbutz hareketi küresel tarım teknolojisinin dümeninde yer almıştır.
Başlangıçta, bir kibbutzdan elde edilen tüm servet ve gelir üyeleri arasında paylaşılır ve karlar topluluğa yeniden yatırılırdı. Günümüzde bu kolektiflerin yaklaşık %75’i daha özelleştirilmiş bir modele geçerek üyelerine daha fazla mali bağımsızlık ve kibbutzdan uzakta çalışıp orada yaşamaya devam etme olanağı sağlamıştır. Geleneksel olarak yemekler ortaklaşa hazırlanır ve yenirdi, ancak artık giderek daha fazla kibbutz üyesi evde ailece yemek yiyor. Yine de, bina tadilatı ya da kibutzdaki çocukların üniversiteye gitmesi için fon ayrılması gibi tüm ortak konular hala geleneksel şekilde oylamayla yapılıyor ve işler rotasyon, seçim ya da beceri setlerine göre belirleniyor.
Ancak zaman değiştikçe, ekonomik fırsatlar birçok genç aileyi bu kırsal kolektiflerden uzaklaştırıp kasaba ve şehirlere çekiyor. Sonuç olarak, kibbutz hareketi 2000’li yıllardan bu yana giderek küçülüyor. Yine de Kudüs ve Tel Aviv’in güneyine arabayla dört saatlik mesafede bulunan Kibbutz Lotan’ın 200 sakini var ve giderek büyüyor. Ayrıca yeni bir varoluş nedeni de bulmuş durumda. 1983 yılında kurulan Lotan, turistleri sürdürülebilir yaşam konusunda eğiten tek kibbutz ve bu süreçte gezginlerin İsrail kültürünü deneyimleme biçimlerini değiştiriyor ve insanların gıda ve çevreyle olan ilişkilerini dönüştürüyor.
Kibbutz’un bohem “eko kampüsünü” yıllar önce sosyal medyada keşfettim. Bir dizi sürdürülebilir, karbon nötr çamur kubbe, ziyaretçilere komünal yaşamın tadını sunuyor. Turizm, ayrı bir konuk evinin yanı sıra bir süt çiftliği ve geniş hurma bahçelerine sahip olan kibbutzun üç finansman kaynağından biri.
Lotan’a seyahat edenler, seyahatlerinin olağan bir tatil olmayacağını bilirler, bu yüzden elimde iş kıyafetlerimle kolları sıvadım. Pazar gününden Perşembe gününe kadar 06:00’dan 11:00’e kadar çalıştık ve bahçecilikten tohum kesmeye kadar pek çok beceri öğrendik. İsteyen herkes birkaç geceliğine uğrayabilir ya da Lotan’ın bir ay süren akademik kurslarına katılarak kutu fırınla güneş enerjisiyle yemek pişirme ve çamurdan işlevsel nesneler yapma gibi beceriler öğrenebilir. Ayrıca organik bahçede sebze yetiştirmek ve tamamen yenilenebilir bir enerji kaynağı olan kibutzdaki iki biyogaz sistemine yakıt sağlamak için kompostun nasıl kullanılabileceğini de görebiliyorlar.
Klimalı çamur kubbeler (kil, kum, saman ve su karışımından yapılmış) kurak bölgedeki diğer yapılara göre ısıtmak ve soğutmak için %60 daha az enerji kullanıyor. Uzaktan uçsuz bucaksız dağlarla çevrilidirler ve geceleri gökyüzü sayısız yıldıza dönüşür. Eko kampüsteki susuz kompost tuvaletlerden güneş enerjisiyle çalışan sıcak su duşlarına, aydınlatmaya ve biyogazla çalışan mutfağa kadar her şey sürdürülebilir. Yediğiniz meyve ve sebzeler ya küçük kibbutz çiftliğinde ya da Negev’in altındaki akiferlerden gelen acı suyun kullanılması gibi İsrail metodolojileri ve teknikleri kullanılarak yakındaki İsrail çiftliklerinde yetiştiriliyor ve kiraz domateslerden avokadolara kadar Orta Doğu’dan çok Akdeniz’e özgü çeşitli ürünler yetiştiriliyor.
İsrail’in en büyük iki şehrinden Lotan’a gitmek başlı başına bir deneyim, sizi renkli ve dramatik kayalık çöl manzarasına götürüyor. Tel Aviv’den 324km güneye, dolambaçlı dağ sıralarını ve maviler, tuz oluşumları ve düdenlerden oluşan canlı bir panorama olan pitoresk Ölü Deniz kıyılarını geçerek kibbutz’a doğru seyahat ettim. Kraterli, Mars’ı andıran manzara sadece tek tük hurma tarlalarıyla kırılıyordu. Dört saatlik yolculuğun yarısında, Ölü Deniz’deki halk plajlarından birinde, dünyanın en alçak noktası olan Ein Bokek’te durdum. Sıcak suya girip arkama yaslandığımda, herhangi bir okyanustan neredeyse 10 kat daha tuzlu olan ipeksi – neredeyse yağlı – suda ağırlıksız hissettim.
Lotan’a vardığımda, doğayla yeniden bağlantı kurmanın mükemmel bir yolu olan el işi ve kirli işler vardı. İlk günüm tatlı patates ekmeyi ve bakımını öğrenmekle başladı. Daha sonra diğer üç turistle birlikte lahana, pazı ve pak choi gibi sebze tohumları ektik – bunların hepsi daha sonra kibbutz’a gelecek olanlar tarafından kullanılacaktı. Program lideri Mark Naveh, İbranicesi Avustralya’da yetiştiğini belli eden yumuşak dilli bir adam, daha sonra bize eko kampüs için çamurdan yeni bir bankın nasıl inşa edileceğini gösterdi.
Beş saatlik iş günü boyunca, genellikle yumurta, salata ve pideden oluşan kahvaltı için bir saatlik bir ara vardı – kibbutz’dan temin edilen geleneksel bir İsrail kahvaltısı. Günün geri kalanında kibbutz havuzunun keyfini çıkarmak ya da otobüsle popüler yürüyüş ve bisiklet parkurlarına sahip olan ve ziyaretçilerin antilop ve dağ keçisi gibi yerli hayvanları görebileceği Timna Park gibi yakınlardaki turistik yerlere seyahat etmek serbestti.
Kibbutz kuş gözlemcileri arasında da ünlüdür. Dünyanın en popüler göç yollarından biri üzerinde yer alan kibbutz, her yıl Avrupa, Batı Asya ve Afrika arasında 230’dan fazla türden yaklaşık yarım milyar kuşu kendine çekmektedir.
Oradayken, İsrail’e ilk seyahati sırasında Lotan’da dört gün kalan İsveçli Lii Schacht ile tanıştım. Negev’i keşfetmek istediğini ve eko programa katıldığı için İsraillilerle birlikte çalışmaktan keyif aldığını söyledi. Bir akşam, o ve ben kibbutz üyelerinden birinin evinde geleneksel ve samimi bir Şabat yemeğini paylaşmaya davet edildik. Yahudi ve İsrail kültürünün merkezinde yer alan bu Cuma gecesi ritüeli, Cuma gün batımından Cumartesi gün batımına kadar Şabat’ın başlangıcını kutlamak üzere aileyi bir araya getiriyor. Daha az dindar İsrailliler için bile mumların yakıldığı, ekmeğin paylaşıldığı ve şarap kadehlerinin kaldırıldığı bu ritüel köklere ve geleneklere sembolik bir bağdır.
Schacht, “Şehirde bir otelde kalarak böyle bir şeyi deneyimlememin imkanı yoktu,” dedi. “[Kibbutz] İsrail yaşamına ve kültürüne açılan çok güzel bir pencere gibi geliyor, haberlerde gördüğümüz sınırlı İsrail manzarasından çok farklı.”
Lara Cohen birkaç ay boyunca İsrail’i gezerken kibbutzda kaldı. Sadece bir hafta sonra, üniversite mezunu Avustralya’da kendi organik bahçesini kuracak kadar kendine güvendiğini söyledi. “Benim için bu gerçekten otantik bir İsrail deneyimi oldu ve aynı zamanda eve döndüğümde hayatımda uygulayabileceğim şeyler öğretti” dedi.
Genç veganın yiyeceklere bakışı bile değişmiş. “Çoğu zaman ne yememiz gerektiğinden ziyade ne yemek istediğimizi düşünüyoruz, bu yüzden de çok fazla israf ediyoruz. Burada insanların ellerindekini nasıl yediklerini ve çöpe atmak yerine biraz çabayla yaratıcı şeylere dönüştürdüklerini görebiliyorum.”
Naveh, kibbutz’un kısa kurslarının bireysel düzeyde minimum maliyetle gerçek değişiklikler yapmanın bir yolu olduğunu söyledi. “Kompostlama hepimizin evde yapabileceği bir şey… Toplumsal, ulusal ya da uluslararası eylem gerektiren pek çok sorun var ama bireyler olarak balkonumuzda ya da arka bahçemizde biraz gıda yetiştirebilir ve elimizdeki gıda atıklarını kompostlayabiliriz.”
Jonathan Dekel-Chen Kudüs İbrani Üniversitesi’nde kibbutz hareketi üzerine çalışan bir tarihçi ve kendisi de bir kibbutzda yaşıyor. “Lotan bunu [eko-turizmi] 30 yıl önce deneseydi, fiyasko olurdu. Dünya buna hazır değildi. Ama şimdi, sürdürülebilirlik bir neslin meselesi ve insan bilincinde çok büyük bir yer tutuyor” dedi.
“Sürdürülebilirlik söz konusu olduğunda, bunu [Negev çölünde] yapmak çok mantıklı. Eğer ülkede [insanların] çöl koşullarına uyum sağlayabileceğini ve sürdürülebilir bir şekilde yaşayabileceğini gösteren bir yer varsa, o da bu bölgedir,” dedi Dekel-Chen. “Lotan bunu daha geniş kitlelere sunmayı başardı.”
Oradan ayrılıp 90 numaralı dolambaçlı yol boyunca Kudüs’e doğru ilerlerken, hızla ilerleyen bir ulusun içinde eski İsrail’in bu kalıntısını düşündüm. Bir kibbutz özünde her zaman “ben” yerine “biz “e değer veren bilinçli bir topluluk olmuştur – bu kavram şimdi her zamankinden daha önemli.
