Kültürel zeka, insanların kültürler arasında başarılı bir şekilde yaşamasına ve çalışmasına yardımcı olur.
Kültürler arasında başarılı bir şekilde yaşamanın ve çalışmanın tarifi birçok bileşen gerektirir. Bunlardan biri de Kültürel Zeka (CQ) şemsiyesi altındaki bir dizi yetenektir. CQ, 21. yüzyıl için temel bir zeka olarak kabul edilen karmaşık ve dinamik bir yapıdır.
CQ kavramını ortaya atan ilk akademisyenlerden biri olan psikolog Soon Ang, on yıllardır belirli bireyleri ve kuruluşları kültürler arası karşılaşmaların doğasında var olan yenilik ve farklılıkları yönetme konusunda daha yetkin kılan şeyin ne olduğunu araştırmaktadır. Ne de olsa Ang’ın seyahatleri sırasında fark ettiği gibi, dünyanın dört bir yanında farklılık gösteren sadece değerlerimiz değildi – hayatlarımıza atfettiğimiz değerler bile aynı olmaktan uzaktı. Büyük farklılıklarımızın gerçekliği, insan zekâsının daha da büyük potansiyeliyle birlikte var olmaktadır. Sosyal, duygusal ve akademik yeteneklerimizden yararlanan CQ, çözümler bulmamızı, çevremize uyum sağlamamızı ve birbirimizden öğrenmemizi sağlar.
CQ’nun 4 Bileşeni
Ang ve meslektaşları CQ’nun 4 temel bileşenini ve bunların alt bölümlerini tanımlamıştır. Aşağıda bulgularının bir özeti yer almaktadır (Van Dyne vd., 2012).
1. Motivasyonel CQ
Motivasyonel CQ, kültürler arası durumlarda “dikkat ve enerjiyi öğrenmeye ve işlev görmeye yöneltme” becerisini ifade eder. Yüksek motivasyonel CQ’ya sahip bireyler kültürlerarası deneyimlere ilgi duyma eğilimindedir ve bu deneyimleri başarıyla yönetecek özgüvene sahiptir.
- İçsel ilgi: Farklı kültürel geçmişlerden gelen diğer kişilerle etkileşimin getirdiği tatmin ve değer. Yüksek içsel ilgiye sahip kişiler, kültürler arası deneyimlerinden “kendi ürettikleri faydaları” elde etme eğilimindedir.
- Dışsal ilgi: Terfiler ve yeni fırsatlar da dahil olmak üzere kültürler arası deneyimlerin somut, değişkene bağlı faydaları ile motive olmak. Kuruluşlar bu dışsal ödülleri uluslararası görevlendirmelerde çalışanlar için teşvik olarak sıklıkla kullanmaktadır.
- Uyum sağlamak için öz yeterlilik: Kültürler arası etkileşim ve çalışma becerisine duyulan güven.
2. Bilişsel CQ
Bilişsel CQ, bireylerin kültürler hakkında sahip oldukları geniş kapsamlı genel bilgiyi tanımlar. Ang’in de belirttiği gibi, bu noktada Google en iyi dostumuz olabilir. Kültürler arası deneyimlerin başarısına iki tür bilgi katkıda bulunur: kültür-genel ve bağlama özgü bilgi.
Kültür-genel bilgi: Kültürleri oluşturan ana unsurlar hakkında açıklayıcı bilgi (değer sistemleri, siyasi, tarihi ve felsefi gelenekler, sosyal ve iletişim normları, yerel diller hakkında içgörü).
Bağlama özgü bilgi: Bir kültür içindeki çeşitli demografik alt kültürler (yaş, cinsiyet, meslek) arasındaki davranış normları ve kurallarının “içeriden anlaşılması”.
3. Üstbilişsel CQ
Üstbilişsel CQ, bir kişinin “kültürel bilgiyi edinme ve değerlendirme konusundaki zihinsel kabiliyetini” ifade eder. Yüksek üstbilişsel CQ’ya sahip bireyler, kültürlerarası deneyimlerden gelen girdilere yanıt olarak çıkarımlarını izleyerek ve ayarlayarak, benlik, öteki ve durum hakkında yüksek farkındalığa sahiptir. Üstbilişsel CQ, etkileşimler öncesinde, sırasında ve sonrasında aktive olan 3 süreci içerir:
Planlama: Kültürlerarası karşılaşmalardan önce hazırlık. Bireyler etkileşimden önce amaç ve hedefleri üzerine düşünür ve muhataplarının kültürel perspektifini göz önünde bulundurarak olası sonuçları tahmin eder.
Farkındalık: Kültürün düşünme, hissetme ve davranış üzerindeki etkisinin gerçek zamanlı olarak bilincinde olmak.
Kontrol etme: Kültürler arası etkileşimler sırasında veya sonrasında beklentilerin, varsayımların ve inançların yeniden kalibre edilmesi. Yeni bilgiler öğrenildikçe, birey zihinsel haritalarını buna göre uyarlar.
4. Davranışsal CQ
Davranışsal CQ, bilgiyi uygulamaya koyma ve kültürel açıdan uygun sözlü ve sözsüz davranışları geniş bir yelpazede sergileme yeteneğidir. Yüksek davranışsal CQ’ya sahip bireyler, iletişimlerinin içeriğini, yapısını ve tarzını ayarlama becerileri sayesinde daha etkili ve saygılı iletişimciler olarak görünebilirler.
Sözel davranış: Kendini dilsel olarak ifade etme kapasitesi. Bu, kişinin ses tonunu veya konuşma hızını, sıcaklığını, resmiyetini uygun kültürel standartlara göre ayarlamayı içerebilir. Konuşmalar sırasında sessizliklerin ne zaman ve nasıl kullanılacağının bilinmesi ve sıra alma ile ilgili görgü kurallarının hepsi dilsel iletişim kurallarına dahildir.
Sözel olmayan davranış: Kültürel olarak uygun sözel olmayan yollarla (jestler, yüz ifadeleri) kendini ifade edebilme ve başkalarının beden dilini okuyabilme becerisi.
Konuşma eylemleri: Özür, minnettarlık, uyarı ve reddetme ifadelerinin kültüre özgü nüansları hakkında bilgi.
CQ’nun Nasıllığı
Ang’a göre, kültürler arası deneyimin otomatik olarak CQ’yu getireceği inancı yaygın bir yanılgıdır. Örneğin işverenler, küresel görevler için potansiyel adayları değerlendirirken genellikle çalışanlarının seyahat geçmişini göz önünde bulundururlar. Ancak ampirik araştırmalar daha karmaşık bir tablo ortaya koymaktadır. Öncelikle, Ang’in de belirttiği gibi, insanlar yerel kültürlerle farklı derecelerde ilişki kurarlar. Kültürler arası deneyimlere sıklıkla eşlik eden endişe ve belirsizlik, bazılarını evlerinden uzakta olsalar bile konfor alanlarına yakın kalmaya sevk edebilir. Bu, yeni kültürle daha derin bir etkileşime girmek yerine tanıdık insan, yiyecek ve durumlara bağlı kalmak anlamına gelebilir.
İkinci olarak, temasın CQ’ya dönüştürülmesinde rol oynayan çeşitli moderatörler vardır. Örneğin, deneyimsel öğrenme teorisine göre, kültürler arası bir deneyim yaşamak, CQ geliştirmek için gereken dört aşamalı öğrenme sürecinin yalnızca ilk adımıdır. Diğer üç adım, deneyimler üzerinde eleştirel bir şekilde düşünmeyi, düşünceleri “gelecekteki davranışlara rehberlik edecek daha genel teorilere” dönüştürmeyi ve etkinliklerini değerlendirmek için yeni davranışları test etmeyi içerir (Ang, 2021).
CQ Eğitimi
Araştırmacılar, CQ’nun dört bileşenini eğitmek için çeşitli müdahaleler geliştirmişlerdir. Örneğin, Ang ve meslektaşları üstbilişsel CQ’yu eğitmek için kültürlerarası durumsal yargı testlerini (SJT’ler) kullanmaktadır. Bu eğitimlerin öncülü zihin teorisi egzersizlerine benzemektedir. Çeşitli kültürler arası durumları tasvir eden kısa video klipleri izledikten sonra, katılımcılara karakterlerin zihinlerine ilişkin içgörülerini ölçmek için sorular sorulur (“Klipteki karakterler ne düşünüyor ve hissediyor? Niyetleri nedir?”). Ang, kültürler arası durumları doğru bir şekilde “teşhis edemeyen” kişilerin, olayları başka perspektiflerden görmelerini engelleyen katı etnosentrik görüşlere sahip olma eğiliminde olduklarını bulmuştur.
CQ’nun Nedenleri
Kültürlerarası bağlamlarda yaşayan ve çalışanlar için CQ, kültürlerarası uyum, kültürlerarası müzakere yeterliliği ve küresel liderlik dahil olmak üzere bariz faydalar sunmaktadır. Eğer insan zekasının temelinde problem çözme yeteneği yatıyorsa, diğer zeka türlerinde olduğu gibi CQ da beklenmedik şekillerde çözüm bulmamıza yardımcı olabilir. CQ konusunda önde gelen bir uzman olan David Livermore üç olasılık sunmaktadır.
1. İnovasyon katalizörü olarak CQ
Çeşitlilik ve inovasyon arasındaki bağlantı genellikle sanıldığı kadar basit değildir. Aslında araştırmalar, yenilikçi fikirler söz konusu olduğunda, homojen ekiplerin genellikle çeşitlilik içeren ekiplerden daha iyi performans gösterdiğini ortaya koyuyor. Livermore’a göre bunun nedeni, bizim gibi düşünen ve iletişim kuran insanlarla çalışmanın daha kolay olmasıdır. CQ, farklı ekiplerin teşvik ettiği perspektif zenginliğinden inovasyonu kolaylaştıran bir katalizör gibi görünmektedir. Livermore CQ’yu çoğaltan bir faktör olarak adlandırıyor. “Çeşitlilik CQ ile birleştiğinde, gerçekten de inovasyona yol açıyor. Aslında, yüksek CQ’ya sahip çeşitlilik içeren ekipler, homojen ekiplere kıyasla üç kat daha fazla yenilikçi fikir üretmektedir.”
2. Çeşitlilik konularını ele almak için ortak bir dil olarak CQ
Livermore küresel kuruluşlarla çalışırken, ABD’li şirketlerin uluslararası ofislerinden D&I girişimlerinin fazla ABD merkezli (örneğin ırk konularına odaklanmış) olduğu yönünde geri bildirimler aldıklarını fark etmiştir. Livermore’a göre CQ, “farklılıkların farkında olmanın ötesine geçerek çeşitliliği ele almak için gereken becerileri geliştirir.” Böylece CQ, şirketlerin “her bölgenin kendi bölgelerindeki belirli ayrımcılık ve önyargı alanlarını ele almasına izin verirken ortak bir yaklaşım” bulmalarına olanak tanır.
3. Yakın ve uzak farklılıklar arasında bir köprü olarak CQ
CQ’nun faydaları, yaşamları kültürel sınırları aşan kişilerle sınırlı değildir. Livermore’un belirttiği gibi, “CQ’yu oluşturan yetkinlikler, evimize daha yakın olan ve bizden çok farklı bakış açılarına sahip bireylerle kutuplaşmanın üstesinden gelmemize yardımcı olmak için idealdir.” Hatta Livermore’a göre, CQ bize haklı olma ısrarımızı nasıl gevşeteceğimizi ve farklılıklarımızı nasıl bir itici güç olarak kullanacağımızı bile öğretebilir. “Dünyanın diğer ucundan biriyle etkileşime girerken gösterdiğimiz merak, anlayış ve farkındalığı farklı bir bakış açısına sahip bir aile üyesine ya da arkadaşımıza da uygulamayı öğrenerek, ortak bir zemin bulabilir ve bazı zorluklarımıza çözümler keşfedebiliriz.”
Farklılıklarımızdan yararlanma üzerine bir not
Bir bakıma CQ, farklılıklarımızı daha ustaca kullanma potansiyeline işaret etmektedir. Ang’in de belirttiği gibi, herhangi bir etkileşimde farklılıklarımız zenginleştirici veya tehdit edici olarak görülebilir. Örneğin, insanlar ne kadar farklı olursa, birbirlerinden bir şeyler öğrenme potansiyeli de o kadar artar. Bununla birlikte, bilgi alışverişi için fırsatlar sunmanın yanı sıra, etkileşimlerimiz genellikle sosyal kategorizasyon egzersizlerine dönüşür. Mevcut ipuçlarına dikkat eder ve ortak alanımızdaki konumumuzu değerlendiririz. “Burada sadece sen ve ben mi varız, yoksa biz de var mıyız? Kendimi buraya ait mi hissediyorum, yoksa kendimi burada yabancı mı hissediyorum?” Ang’a göre, farklılıklarımızı kullanmayı bu kadar karmaşık hale getiren şey, biliş ve sosyal kimlik arasındaki bu çatışmadır. Ang’ın tavsiyesi: başkalarıyla etkileşimlerinizde, bilgi alışverişine dalmadan önce, birlikte bir aidiyet duygusu oluşturun. Ortak insanlığımıza bağlanın – yurtiçinde veya yurtdışında tüm tasarımların kişilerarası ilişkileri için yararlı talimatlar.
Marianna Pogosyan Ph.D.
Kültürler Arasında
