Hollywood’un gişe rekorları kıran filmlerinin ilk Sovyet bilimkurgu filmlerinden etkilenmiş olması kulağa şaşırtıcı gelebilir. Ancak Amerikalı izleyicilerin altmışlı yıllarda izledikleri birçok filmin aslında SSCB yapımı olduğunu fark etmelerinin yıllar aldığını unutmayın.
Sovyet bilimkurgusunun öncüsü
Sadece Sovyetler Birliği’nin değil, dünyanın bilimkurgu sinematografisinin öncüsü olarak kabul edilen yönetmenle başlamak doğru olacaktır.
Pavel Klushantsev 1910 yılında St Petersburg’da doğdu. Anılarında, mühendis olmak istediğini ama sinematografi okuluna gitmenin daha kolay olduğunu hatırlıyor. Klushantsev, “Büyük Yollardan Uzakta” adlı kitabında, “Yeni ortaya çıkan herhangi bir endüstri dalının uzmanlarına yalnızca belirli bir teknolojiyi kullanmaları değil, yeni cihazlar tasarlamaları, inşa etmeleri ve onarmaları da öğretilir” diye yazmıştı. “Sinematografide de durum böyleydi. 20’li yıllarda bir kameramanın sadece çekim yapan değil, aynı zamanda mekanizmalarını onaran ve geliştiren bir adam olması gerekiyordu.” Klushantsev’e göre bu faktör onun görsel efektlerde öncü olmasına yardımcı oldu: Kariyeri boyunca bu türden 300 kadar çekim cihazı icat etti.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Klushantsev Sovyet birliklerine katılmak istedi ancak sağlığı elverişsiz bulundu. Şimdi adı Leningrad olarak değiştirilen şehirde kaldı ve burada haber filmleri çekti. Şehrin 900 gün süren kuşatması sırasında açlıktan ölmek üzereydi ama anılarında anlattığına göre neredeyse mucizevi bir şekilde hayatta kaldı.
SSCB’de sinema üretiminin savaş sırasında durmaması dikkat çekicidir. Sovyet görüntü yönetmenlerinin kahramanca çalışmaları 1942 yılında Oscar ile ödüllendirildi: Moskova Savaşı sırasında çekilen ‘Moscow Strikes Back’ belgeseline Akademi Ödülü verildi.
Ailesiyle birlikte Leningrad’dan tahliye edildikten sonra kameraman olarak çalışmaya devam eden Klushantsev, çekimlerini olabildiğince ilginç hale getirmek için her zaman yeni yöntemler ve cihazlar icat etti. Klushantsev ilk filmini 1956 yılında çekti: Bu, atom enerjisine adanmış ‘Maddenin Sırrı’ adlı bir belgeseldi. Bir yıl sonra da ‘Yıldızlara Giden Yol’ adlı bir bilimkurgu filmi çekti. Uzayı ve fantastik uzay gemilerini gösterme fırsatının kendisini büyülediğini hatırlıyordu – başka hiçbir film yapımcısının denemeye cesaret edemediği, teknik açıdan çok zor bir şeydi bu.
İlginçtir ki, on bir yıl sonra Stanley Kubrick’in efsanevi filmi ‘2001: A Space Odyssey’de tekerlek şeklinde bir uzay istasyonu göründü.
‘Yıldızlara Giden Yol’un prömiyeri uzay tarihinde bir dönüm noktasına denk geldi: Aynı yıl SSCB dünyanın ilk uydusu Sputnik-1’i fırlattı. Bundan sonra tüm dünyada uzayla ilgili bir saplantı yayılmaya başladı.
‘Fırtınalar Gezegeni’
Klushantsev bir sonraki bilimkurgu filmi ‘Planet of the Storms’u anlatırken pek de memnun görünmüyordu. Zayıf bir senaryo için kendisini ve ortak yazarı Alexander Kazantsev’i suçladı. Kitabında yine de teknik çalışmanın “yeterince iyi” olduğunu yazdı.
Film, Venüs’e yapılan bir keşif gezisi sırasında bir grup kozmonotun fantastik maceralarını anlatıyor. Dönemin kültür bakanı Ekaterina Furtseva filmden pek memnun kalmadı. “O kadar da kötü değil,” dedi, “ama bir kadının ağladığını gösteren bölüm her şeyi mahvediyor. Bir Sovyet kozmonotu ağlayamaz!”
‘Planet of the Storms’ Yuri Gagarin’in ilk uzay uçuşunu gerçekleştirdiği yıl olan 1961’de gösterime girdi. Filmi SSCB’de yaklaşık 20 milyon kişi izledi ve kopyaları ABD dahil 28 ülkeye dağıtılmak üzere satıldı. Orada, ‘Fırtınalar Gezegeni’ oldukça sıra dışı bir kaderle karşılaştı.
Film, medyada sık sık “Pop Sinemasının Papası” olarak anılan yönetmen ve yapımcı Roger Corman tarafından satın alındı. “1960’larda birkaç Rus bilim kurgu filminin Amerikan haklarını satın aldım. Büyük bütçelerle ve muazzam özel efektlerle yapılmışlardı. Ne yazık ki Amerikan karşıtı propagandayla doluydular,” diyor Corman 2003 yılında Kinoeye’a verdiği demeçte. “Ruslara dedim ki: ‘Anti-Amerikan propagandayı kesip atmam gerekecek. Bu filmleri Amerika’da gösteremem’ dedim ve onlar da bunu tamamen anladıklarını söylediler.”
‘Planet of the Storms’ filminin görüntüleri 1965 yılında ABD’de gösterime giren ‘Voyage to the Prehistoric Planet’ adlı filmde kullanıldı. Yönetmen Curtis Harrington yeniden çevrimden sorumluydu: Amerikalı oyuncuların yer aldığı birkaç bölüm ekledi. Psychotronic Video dergisi tarafından 1993 yılında yayınlanan bir röportajında “Bu bir film bile değildi” dedi. “Venüs gezegeninin yörüngesinde dönen birkaç insanla ilgiliydi. Sovyet aktörler yerine Venüs gezegeninin yörüngesinde Faith Domergue’yi oynattım. Sonra Ruslarla olan tüm sahneler İngilizce dublajlandı. Sözde Ay istasyonunda olan Basil Rathbone ile iletişim halindeydi. Tüm çektiğim buydu. Venüs gezegeninin etrafında dönen o gemideyken onunla bir ya da iki gün çekim yaptım. Geri kalan her şey dublajdan ibaretti.”
Moskova merkezli Devlet Merkez Sinema Müzesi’nden film uzmanı Stanislav Lugovoy RT’ye yaptığı açıklamada, bu tür bir kurgunun ticari ve pazarlama çıkarları nedeniyle yapıldığını söyledi. Lugovoy, Amerikan seyircisinin yabancı filmlerle ilgilenmediğini belirtti. “Jenerikte tüm Sovyet aktörler sahte Amerikan isimleriyle anılıyordu: Örneğin Georgy Zhzhenov’a ‘Kurt Boden’ deniyordu.”
Üç yıl sonra, Fırtınalar Gezegeni yönetmen Peter Bogdanovich tarafından ‘Tarih Öncesi Gezegene Yolculuk’a çok benzeyen başka bir filme dönüştürüldü: ‘Tarih Öncesi Kadınlar Gezegenine Yolculuk’.
The A.V. Club dergisine verdiği bir röportajda, Corman’ın kendisinden “bazı kadınlarla bazı görüntüler çekmesini” ve satın aldığı Sovyet görüntülerine nasıl ekleyeceğini bulmasını istediğini hatırladı. Bogdanovich, “Yaptığımız küçük, ucuz bir şeydi ve insanlar benim yönettiğimi sanıyor ama aslında sadece on dakikasını ben yönettim” dedi.
‘Gökyüzü Bekliyor’
Roger Corman’ın ABD dağıtımı için satın aldığı bir başka Sovyet filmi de Alexander Kozyr ve Mikhail Karyukov imzalı ‘The Sky Beckons’ (1959) idi. Bu filmde gösterilen özel efektler zamanına göre oldukça inanılmaz görünüyordu. Örneğin, yüzen bir platforma dikey iniş yapan bir uzay roketi gösteriliyordu (yarım yüzyıl sonra Elon Musk’ın SpaceX’i bunu gerçekte yaptı).
“The Sky Beckons”, Sovyet ve Amerikan keşif ekipleri arasında Mars’a giden bir uzay yarışını anlatıyor. Corman, “Amerikan karşıtı propagandayı kesip atmak” için, daha sonra dünya sinemasının ikonu haline gelecek olan genç öğrenci Francis Ford Coppola’yı işe aldı.
1962 yılında, iki kurgusal ulus arasındaki uzay yarışını konu alan ‘Güneşin Ötesinde Savaş’ adlı bir film ABD’li izleyicilere sunuldu. Açılış jeneriğinde Sovyet oyuncuların isimleri yer almıyor, Coppola yardımcı yapımcı olarak gösteriliyor ve yönetmenin adı ‘Thomas Colchart’ olarak geçiyordu. ‘The Sky Beckons’ filminin görüntüleri ‘Voyage to the Prehistoric Planet’ filminde de kullanıldı.
Kubrick’in ‘2001: A Space Odyssey’ filminde kurgu sanatçısı Yuri Shvets tarafından yaratılan ‘The Sky Beckons’ grafik çözümlerinin kullanıldığı söylenmektedir.
‘Güneşin Ötesinde Savaş’ afişinde yer alan ‘Milyarlarca ışık yılı uzakta’ ifadesinin bilimkurgu filmlerinin hayranlarına oldukça tanıdık gelebileceğini de belirtmek gerekir.
‘Bir Rüya Gerçekleşiyor’
‘Voyage to the Prehistoric Planet’, ‘A Dream Comes True’ (1963) adlı bir başka Sovyet filminden görüntüler içeriyor. Film Mikhail Karyukov tarafından Otar Koberidze ile birlikte yönetilmişti. Sanatçı Yuri Shvets de yapımda yer aldı. ‘The Sky Beckons’da olduğu gibi, filmin konusu da Mars’a yapılan bir keşif gezisini içeriyor.
ABD’de, ‘A Dream Comes True’nun görüntüleri Corman ve yönetmen Harrington’ın bir başka ortak çalışması olan ‘The Queen of Blood’ın temelini oluşturdu. Psychotronic Video dergisine konuşan Harrington, “Roger Corman benden bu filmi yapmamı istedi çünkü filmde bir Sovyet bilim kurgu filminin bazı görüntüleri kullanılmıştı” dedi. “Tüm dış uzay görüntüleri ve Mars gezegenindeki sahneler Roger Corman’ın haklarını satın aldığı bir Sovyet uzay filminden. Benden uzayda uçan bir roket, başka bir gezegene iniş ve benzeri tüm teknik görüntüleri kullanarak tamamen yeni bir çerçeve hikaye yazmamı istedi. Ben de bir senaryo yazmaya başladım ve uzayda yaşayan vampir benzeri bir yaratık fikrini yarattım.” ‘Kan Kraliçesi’nin Ridley Scott’ın ikonik ‘Yaratık’ filmine ilham verdiği yaygın bir görüştür – ve Harrington da bu görüşü desteklemektedir.
Sovyet Mirası
Film uzmanı Stanislav Lugovoy RT’ye yaptığı açıklamada, uluslararası anlamıyla ‘telif hakkı’ kavramı SSCB’de neredeyse hiç mevcut olmadığı için bu tür sert kurguların mümkün olduğunu söyledi. Lugovoy, 1952 yapımı Sovyet masalı ‘Sadko’nun ABD’de ‘Sinbad’ın Sihirli Yolculuğu’na dönüştürüldüğünü hatırlattı – bu da Corman’ın şirketi tarafından Coppola’nın da katılımıyla yapılmıştı.
Yetmişli yıllarda, ikonik Sovyet yönetmen Andrey Tarkovsky, ‘Solaris’ filminin İtalya’da gösterime girmeden önce kısaltılıp yeniden kurgulanmasına çok kızmıştı.
RT’ye konuşan Lugovoy, “‘Demir perde’nin her iki tarafındaki taraflar, ideolojik düşmanlarının kültürel mirasına oldukça özgürce davrandılar” dedi. “Yabancı filmler sadece ABD’de değil, SSCB’de de sert bir kurguya tabi tutuldu.”
George Lucas’ın bir keresinde Klushantsev’i ‘Yıldız Savaşları’nın vaftiz babası olarak adlandırdığı söylenir. SSCB’nin Perestroyka reformu döneminde yönetmeni orada bulmaya çalışmış ve başaramamıştı: Kimse Lucas’ın kimden bahsettiğini bilmiyordu.
‘Aliens’ ve ‘Terminator 2’deki görsel efektleriyle iki Oscar kazanan Amerikalı film yapımcısı Robert Skotak’ın şansı daha yaver gitti. Petersburg’da Klushantsev’le tanıştı ve ona film hilelerinin ardındaki sırları sordu.
Film uzmanı Stanislav Lugovoy’a göre, Sovyet sinematografisinde dünya çapında profesyonelliğe sahip pek çok kameraman – ve diğer film yapımcıları – vardı. Ancak endüstri dünyaya çok kapalıydı, bu nedenle teknik gelişimdeki uçurum yıllar geçtikçe daha da büyüdü. Sonunda, Hollywood’un özel efektleriyle rekabet etmek zaten imkansızdı.
Tercüme edilen kaynak: https://www.rt.com/russia/569303-soviet-sci-fi-movies/
