Bir sepet elma almak için pazara bir keçi getirdiğinizi düşünün. Bu yiyeceği temin etmek için hem zihinsel hem de ekonomik olarak yaşayacağınız sıkıntıyı düşünün.
Ulaşımı, keçiyi taşımanın bir yolunu ve yol boyunca onun için yiyecek ayarlamanız gerekir. Pazara ulaştığınızda, karşılıklı şartlarda bir sepet elma karşılığında keçinizi satın almaya istekli birini de bulmanız gerekiyor! Bu külfetli bir süreçtir.
Hükümet ve merkez bankaları, bir ekonomi için dolaşımdaki para birimine karar verme ve basma konusunda birlikte çalışır. Bu para biriminin değeri, merkez bankacılığı otoritesi tarafından desteklenen her bir banknotun üzerine basılan değer ile belirlenir.
Takas sistemi altında, mallar bir değişim aracı olarak kolaylaştırılır. Gördüğünüz gibi, çeşitli eksiklikleri var.
Altın, gümüş ve börülce kabuğu gibi emtialar bile başka bir dizi soruna davetiye çıkarmaktadır. Örneğin, değerli metallerin arzı azdır ve bu da değerlerini nominal değerlerinden daha yükseğe çıkarabilir.
Ayrıca, değerli metaller dünya çapında eşit olmayan bir şekilde dağılmıştır, bu da bir madeni para için ortak bir değere ulaşmada başka bir engel oluşturmaktadır. Değer, madeni paranın içindeki metalin ağırlığına göre mi belirlenmelidir? Bir araba satın almak için kocaman bir çanta dolusu börülce kabuğu taşıdığınızı düşünün. Böyle bir sistemle ilişkili depolama ve nakliye maliyetleri ek zorluklardır.
Bununla birlikte, bazı küçük kabile topluluklarında takas ya da deniz kabukları gibi ortak bir para birimi aracılığıyla serbest alışveriş yapılmaya devam ediliyor. Hindistan’ın Chhattisgarh eyaletindeki Edugurallapalli kabile topluluğu gibi kabile toplulukları bugüne kadar takas yöntemini uygulamıştır. Ancak küreselleşmiş bir dünyada bu yöntem işe yaramıyor.
Banknotlar ve Madeni Paralar
Standartlaştırılmış bir değişim aracı arayışı, diğer araçlarla ilgili sorunlar nedeniyle her zaman bir öncelik olmuştur. Emtia kullanımının fiziksel yapılarıyla ilgili dezavantajları vardı. Değerli metallerin kullanımı saflık ve ağırlıkla ilgili sorunlar yaratıyordu. Dolayısıyla, bu tür sorunlardan muaf bir değişim aracına ihtiyacımız vardı. Bu kesinlikle bir gecede gerçekleşmedi.
Tıpkı insanlar gibi, değişim aracı da evrim geçirdi ve zamanın ihtiyaçlarına uyacak şekilde adapte oldu. Ancak, işin özü her zaman değişim sürecini kolaylaştırmak olmuştur. Bugün kullandığımız elektronik para da işlem sürecini kolaylaştırma yönünde atılmış bir başka adımdır. Bugün kullandığımız banknotlar ve madeni paralar karmaşık bir sürecin sonucudur. Bir madeni para basmak ve bir banknot basmak, başka herhangi bir sanat eserini yaratmaya benzer.
Günümüzde, makineler aracılığıyla hassasiyetle çoğaltılmakta ve toplu olarak üretilmektedir.
Süreci başlatmak için bir sanatçı önce bir banknot veya madeni para tasarlar.
Herhangi bir para banknotuna yakından bakın. Üzerindeki tasarım öğelerinin sayısına dikkat edin – amblemler, tarihi olaylar, sloganlar. Her unsur kapsamlı bir düşüncenin ürünüdür. Tasarım son halini aldıktan sonra, hassas bir şekilde metal üzerine kazınır ve yontulur. Daha sonra mürekkebi banknotların üzerine damgalayan makineye dökülür.
Madeni paralar için kalıplama ve damgalama süreci oldukça benzerdir.
Ancak bu, para biriminin yaratılmasının ardındaki karmaşık sürecin kaba bir şekilde basitleştirilmesidir.
ABD’de banknotların basımını Gravür ve Baskı Bürosu, madeni paraların basımını ise ABD Darphanesi gerçekleştirir. Her ikisi de Federal hükümetin Hazine Bakanlığı’na (DoT) bağlıdır.
Ancak dolaşımdaki para miktarının artırılması gerekip gerekmediğine ülkenin merkez bankası olan Federal Rezerv karar verir. Dolayısıyla, para basımı sadece üç nedenden dolayı gerçekleşir:
Artan para talebini karşılamak için dolaşımdaki parayı artırmak.
Eski hasarlı banknotları değiştirmek için. Federal Rezerv’in web sitesinde 2015 yılında yapılan bir tahmine göre, para basımının %85’i hasarlı paraları değiştirmek için yapılırken, sadece %15’i dolaşımdaki parayı arttırmak için yapılmaktadır.
Para biriminin yeniden tasarlanması
Bir ülke para birimini ne zaman yeniden tasarlar? Nasıl karar verir?
Yeniden tasarlama esas olarak sahteciliği önlemek için yapılır. Başka bir açıdan bakıldığında bu, para birimini “evrimleştirmeye” benzer. Ülkelerin kimliklerini ifade etmelerinin ya da parayı tanımlamak için daha kullanıcı dostu yöntemler benimsemelerinin bir yoludur. Yeniden tasarım, dolaşımdaki eski banknotların geri verilmesini gerektirmez.
Bununla birlikte, ülkelerin yeni banknotlar çıkarırken, dolaşımdaki eski banknotları geri çekmek zorunda kaldığı bazı durumlar vardır. Buna demonetizasyon denir. Terimin de ifade ettiği gibi, bir banknot veya madeni paranın para birimi statüsünü geçersiz kılar.
Hindistan, 2016 yılında para biriminin %86’sının dolaşımdan çekilmesiyle demonetizasyona gitmiştir. Demonetizasyon, enflasyonla mücadele, sahteciliğin kontrol altına alınması ve bir ülke para birliğine katıldığında ayarlama yapılması gibi çeşitli nedenlerle gerçekleştirilir. Sonuç olarak, bu çok maliyetli bir olaydır.
Bir banknotun ya da madeni paranın değerine nasıl karar verilir?
10$’lık bir banknotun ömrü 100$’lık bir banknotla aynı değildir, çünkü 10$’lık banknot çok daha sık değiştirilir. Fed, 10 dolarlık bir banknotun ortalama ömrünü 6,6 yıl olarak ölçerken, 100 dolarlık bir banknotun ortalama ömrü 22,9 yıldır.
Resmi DoT hesaplarına göre, 2022 yılında bir adet 1$ ve 100$’lık banknotun basım maliyeti 20 cent’in altındadır. Nominal değer ile katlanılan maliyet arasındaki fark, hükümetin senyoraj adı verilen kârıdır.
Merkez bankasının bu uygulamadan kar etmesi gerekiyor çünkü banknot hasar gördüğünde, hükümet yenisini çıkararak nominal değerden geri satın alıyor. Değiştirme işleminin takas eden kişiye bir maliyeti yoktur, ancak Merkez bankası maliyete katlanır. Değiştirme işlemini bedavaya yaptığı için, karın bir kısmı operasyonel maliyetlerini oluşturur. Kalan kârın da politika düzeyinde etkileri vardır.
Para biriminin nominal değeri nasıl garanti edilir?
Bir ABD doları banknotuna yakından bakın; örneğin her birinin üzerinde “Bu banknot kamu ve özel tüm borçlar için yasal ödeme aracıdır” yazar.
Diğer ülkelerde farklı ifadeler olsa da aynı fikri ima ederler.
Buradaki fikir, tarafların işlemleri gerçekleştirmek için dolar cinsinden parayı kabul etmeleri gerektiğidir. Hiçbir yasa ödemenin mutlaka nakit olarak kabul edilmesini zorunlu kılmaz. Yine de, bir işlemin gerçekleştirilmesi için bir banknot kullanıldığında, banknotun nominal değeri Federal Rezerv tarafından garanti edilir.
Tarihin erken dönemlerinde, yirminci yüzyılın başlarında bile insanlar her zaman gidip nakitlerini belirli bir ağırlıkta altınla değiştirebiliyordu. Ancak o zamandan beri dünya çapında ülkeler itibari para sistemini benimsemiştir. Bu sistemde altından farklı olarak garantör merkez bankasıdır. Böylece insanlar, nominal değerin tek garantörü olan merkez bankası kurumuna güven duymuşlardır.
Özetlemek gerekirse, hükümet ve merkez bankaları bir ekonomi için tedavüldeki para birimine karar verme ve basma konusunda birlikte çalışırlar. Bu para biriminin değeri, merkez bankası otoritesi tarafından desteklenen her bir banknotun üzerine basılan değer ile belirlenir.